سیستم عصبی در انسان توسط فیبرهای عصبی با قسمتهای مختلف بدن انسان همچنین با قسمت های مختلف در داخل خود سیستم عصبی در ارتباط است. فیبرهای عصبی توسط غلافی پوشانده شده اند که به آن غلاف میلین می گویند. غلاف میلین سبب می شود که هدایت سیگنالهای عصبی توسط فیبرهای عصبی تسهیل شود. در بیماری ام اس (MS) این غلاف میلین آسیب می بیند در نتیجه هدایت تحریکات عصبی مختل می شود. بستگی به قسمتی از بدن که فیبرهای عصبی آن غلاف میلین خود را از دست داده اند، همان قسمت از بدن دچار اختلال در عملکرد می شود. این بیماری اغلب زنان جوان سفید پوست که در مناطق گرمسیری دنیا زندگی می کنند را گرفتار می سازد، ولی مردان نیز به آن گرفتار می شوند. زنان بیشتر از مردان مبتلا به ام اس می شوند، ولی سیر بیماری در مردان شدیدتر و وخیم تر است. علائم ام اس بستگی به قسمتی از بدن دارد که سیستم عصبی آن گرفتار شده باشد.
برای عملکرد طبیعی سیستم ادراری تحتانی (مثانه و مجرای ادرار) سیستم عصبی آن باید کاملا سالم باشد. هر گونه اختلال در عصب گیری سیستم ادراری تحتانی سبب اختلال در عملکرد آن خواهد شد. مثانه دارای عصب گیری پیچیده از مغز و نخاع شوکی می باشد. از هر عضوی در بدن دو نوع عصب خارج و به آن وارد می شوند. یک عده فیبرهای عصبی تحریکات را از عضو مربوطه به نخاع شوکی و مغز منتقل می کنند که به آنها اعصاب آوران گفته می شود و مغز پس از دریافت این تحریکات عصبی و تجزیه و تحلیل آن، تحریکات مناسب را از طریق فیبرهای عصبی جداگانه به عضو مربوطه می فرستد که به آنها فیبرهای عصبی وابران می گویند. وقتی مثانه پر می شود فیبرهای عصبی آوران حس پرشدن مثانه را به مرکزی در نخاع شوکی منتقل می کنند. از آنجا یک عده فیبرهای عصبی دیگر تحریکات را به مرکز کنترل ادرار در مغز می برند. سپس سیگنالهای مناسب از مغز توسط اعصاب وابران به مثانه و مجرای ادرار منتقل شده و سبب می شود که انسان مثانه خود را خالی و یا اینکه تا زمان و مکان مناسب، جلوی خالی شدن مثانه را بگیرد. جدار مثانه دارای عضله مخصوص به خود است که انتقباض آن سبب تخلیه مثانه و انبساط آن سبب ذخیره ادرار در مثانه می شود. علاوه از آن در سر راه خروجی ادرار از مثانه به بیرون یک عضوی بنام اسفنکتر ارادی وجود دارد که انسان با اراده خود می تواند آنرا منقبض و خالی شدن مثانه و ایجاد بی اختیاری ادراری را بگیرد. مطلب مهم هماهنگی ما بین مثانه و این اسفنکتر ارادی است. هنگام منقبض شدن مثانه این اسفنکتر باید شل شود تا مثانه بتواند محتویات خود را خالی کند. هر گونه اختلال در عصب گیری مثانه و اسفنکتر سبب اختلالات ادراری شدید می گردد که گاها اگر به موقع تشخیص و درمان نشوند، سبب از بین رفتن کلیه ها می شوند. در فرایند ادرار کردن مثانه دارای دو فاز جداگانه است: فاز ذخیره ادرار و فاز تخلیه ادرار. در بیماری ام اس ممکن است یکی از این دو فاز و یا هر دو آن مختل شوند.
اختلال در فاز ذخیره کردن ادرار
وقتی این اختلال اتفاق افتاد همینکه یک مقدار اندکی ادرار در مثانه ذخیره شد، مثانه شروع به منقبض شدن می کند، و فرد احساس نیاز به ادرار کردن پیدا می کند. چون میلین فیبرهای عصبی از بین رفته اند، سیگنالهائی که از مثانه به نخاع شوکی می روند، از آنجا به مغز منتقل نمی شوند و فرد مبتلا به ام اس کنترل کافی بر روی ادرار کردن خود ندارد. هر بار که مثانه مختصری پر می شود، مثانه منقبض و سیگنالهائی را به نخاع شوکی برای ادرار کردن می فرستد. در صورتیکه در حالت طبیعی باید حدود 300 میلی لیتر ادرار در مثانه جمع شود تا مثانه سیگنال پر شدن را به مغز بفرستد.
وقتی در فاز ذخیره کردن ادرار توسط مثانه در بیمار مبتلا به ام اس اختلال ایجاد می شود، بیمار دارای علائم زیر خواهد شد:
• احساس فوریت در ادرار کردن: همینکه بیمار احساس ادرار کردن پیدا کرد، نمی تواند آنرا کنترل کند و به تاخیر بیندازد.
• تکرر ادرار: بعلت اینکه با جمع شدن اندک ادرار مثانه منقبض می شود، بیمار دچار تکرر ادرار شدید می شود که گاها خیلی زیاد است، طوریکه بیمار قادر به خروج از منزل نبوده و مشکلات شغلی و اجتماعی پیدا می کند.
• تکرر ادرار شبانه: بیمار شبها مجبور است بعلت انقباضات مکرر مثانه چندین بار از خواب برای ادرار کردن بیدار شود.
• بی اختیاری ادراری: چون بیمار نمی تواند مکان مناسب برای خالی کردن مثانه پیدا کند، دچار بی اختیاری ادراری می شود.
اختلال در فاز خالی شدن مثانه
در حالت طبیعی وقتی مثانه پر شد، سیگنالهائی از مثانه به نخاع شوکی و از آنجا به مغز رفته و سپس سیگنالهائی از مغز از طریق نخاع شوکی به مثانه می آیند و سبب می شوند که عضلات موجود در جدار مثانه بصورت هماهنگ منقبض شده و علاوه از آن اسفنکتر ارادی شل گشته و محتویات مثانه خالی می شود. هر گونه اختلال در روند عصب گیری مثانه و اسفنکتر ارادی سبب اختلال در خالی شدن مثانه می شود.
وقتی در فاز خالی شدن مثانه در بیمار مبتلا به ام اس اختلال ایجاد می شود، بیمار دارای علائم زیر می شود:
• قطره قطره ادرار کردن: چون بیمار نمی تواند مثانه خود را منقبض و محتویات آنرا خالی کند.
• تاخیر در ادرار کردن: در حالت طبیعی هنگام اراده به خالی کردن مثانه، ظرف چند ثانیه عضلات جدار مثانه هماهنگ منقبض شده و سبب می شود که جریان ادرار برقرار شود. وقتی در منقبض شدن عضلات جدار مثانه اختلال ایجاد شود، مثانه نمی تواند محتویات خود را خارج کند و بیمار مجبور است با زور زدن عضلات جدار مثانه را منقض کند و برای شروع ادرار کردن مدت زمان زیادی وقت لازم است.
• بی اختیاری ادراری: بی اختیاری ادراری در این نوع اختلال متفاوت از بی اختیاری ادراری ناشی از اختلال در فاز ذخیره کردن ادرار است. در اینجا چون مثانه همیشه پر است، مثل یک لیوان که اگر کاملا پر از آب باشد هر قطره آب زیادی که به لیوان اضافه شود بیرون خواهد ریخت، مثانه نیز چون پر است، هر قطره ادرار که به آن می ریزد به خارج از مثانه هدایت شده و بیمار دچار بی اختیاری ادراری می شود که به آن بی اختیاری ادراری لبریزی می گویند.
عوارض اختلال در فاز خالی شدن مثانه خیلی بیشتر از عوارض اختلال در فاز پر شدن مثانه است. چون در مثانه ای که همیشه پر است، ادرار به طرف بالا به کلیه ها پس زده و کلیه های بیمار رفته رفته آسیب می بینند و اگر به موقع این مشکل تشخیص و درمان نشود، ممکن است بیمار کلیه های خود را از دست بدهد.
عوارض اختلالات مثانه در بیمار مبتلا به ام اس
• عفونت ادراری: وقتی ادرار در مثانه باقی بماند میکروبها در آن تکثیر پیدا کرده و سبب عفونت ادراری می شوند. گاهی این عفونت ادراری به طرف بالا به کلیه ها پس زده و سبب عفونت کلیه ها می شود که بیماری خطیر است.
• سنگ مثانه: وقتی ادرار در داخل مثانه باقی بماند، رسوبات آن کم کم در مثانه تجمع پیدا کرده و ایجاد سنگ مثانه را می کنند.
• نارسائی کلیه ها: اگر مثانه همیشه پر باشد و یا ناهماهنگی بین مثانه و اسفنکتر ادراری ایجاد شود (هنگام منقبض شدن مثانه، اسفنکتر نیز منقبض می شود) کلیه ها تحت فشار قرار گرفته و کم کم آسیب می بینند.
اگر بیما مبتلا به ام اس دارای هر گونه علائم ادراری است باید جهت بررسی و درمان به پزشک مراجعه کند. این بیماران باید بطور مرتب از سه نظر تحت مراقبت باشند:
• عفونت ادراری
• خالی شدن کامل مثانه
• کار کرد طبیعی کلیه ها
تشخیص: لازمه درمان صحیح مشکلات ادراری بیماران مبتلا به ام اس، تشخیص صحیح است. برای تشخیص علت اصلی مشکلات ادراری در این بیماران باید حداکثر تلاش را نمود: برای تشخیص صحیح از مجموعه ای از موارد زیر استفاده می شود:
• آزمایش تجزیه ادرار و کشت ادرار
• اندازه گیری کراتینین خون
• سونوگرافی
• عکس رنگی از سیستم ادراری
• نوار مثانه (تست یورودینامیک)
• سیستوسکوپی
درمان: برای درمان مشکلات ادراری بیماران مبتلا به ام اس راههای زیادی وجود دارند، مهمترین آنها عبارتند از:
• دارو درمانی: برای درمان مشکلات ادراری ناشی از اختلال در فاز ذخیره کردن ادرار، داروهای موئری وجود دارند که از تکرر و فوریت ادرار کردن و همچنین بی اختیاری ادراری بیمار به مقدار زیادی می کاهند.
• آموزش و تربیت مثانه: برای آموزش و تربیت مثانه روشهای زیادی وجود دارند، اگر بیمار دارای اختلال در فاز ذخیره کردن ادرار می باشد به وی توصیه می شود که مثلا در ابتدا هر 2 ساعت مثانه خود را خالی کند و رفته رفته این مدت زمان را افزایش دهد.
• سونداژ مثانه: اگر بیمار نمی تواند مثانه خود را خالی کند در ابتدا با تجویز داروهائی ممکن است بتوان مثانه را به مقدار کافی خالی کرد، ولی اگر مثانه خالی نشود، به بیمار آموزش داده می شود که مثلا هر 4 ساعت با سوند زدن مثانه خود را خالی کند. این برای بیمار حیاتی است، و گرنه کلیه های خود را از دست می دهد.
