کلیه ها در حالت طبیعی در زیر دنده ها در پهلوها در اطراف ستون فقرات قرار دارند (شکل 1)، ولی ممکن است یک یا هر دو کلیه محل غیر طبیعی داشته و در اصطلاح در یک محل نابجایی قرار گیرند. کلیه نابجا یک بیماری مادرزادی است که در آن کلیه می تواند پائین تر یا بالاتر از محل طبیعی و حتی در طرف مقابل قرار گیرد (شکل 2 و 3). حدودا از هر 900 نفر یک نفر دارای کلیه نابجا هستند.
علت کلیه نابجا چیست؟
در حین تکامل جنین، کلیه ها ابتدا در داخل لگن قرار دارند. با افزایش سن جنین کلیه ها رفته رفته از داخل لگن بالا رفته و در هنگام تولد در محل طبیعی در زیر دنده ها قرار می گیرند. بعضی موارد کلیه در داخل لگن باقی می ماند و بعضی موارد نیز هنگام صعود، صعود در یک نقطه متوقف شده و کامل نمی شود و در نتیجه کلیه نابجا ایجاد می شود. گاها کلیه هنگام صعود وقتی به محل طبیعی رسید باز به صعود خود ادامه داده و بالاتر قرار می گیرد. گاها کودک دارای هر دو کلیه نابجا است. گاها هنگام صعود، کلیه ها از خط وسط عبور کرده و به طرف مقابل می روند و در حقیقت هر دو کلیه در یک طرف قرار می گیرد. در این موارد معمولا دو کلیه به هم چسبیده و با هم بزرگ می شوند.
عواملی که سبب کلیه نابجا می شوند:
• تکامل ناقص کلیه
• یک نقص در کلیه که در آن ماده ای که سبب صعود کلیه می شود، ترشح نمی گردد.
• اختلالات ژنتیکی
• بیماری مادر
• مواجهه مادر با بعضی از مواد شیمیائی یا دارو در حین حاملگی
کلیه نابجا چه علائمی ایجاد می کند؟
کلیه نابجا ممکن است هیچ علامتی ایجاد نکند و تا آخر عمر نیز تشخیص داده نشود. گاهی سبب درد مبهم در شکم و پشت می شود. در بسیاری از موارد کلیه نابجا در بررسیها برای بیماری دیگر اتفاقی کشف می شود. گاها هنگام معاینه یک توده در شکم لمس می گردد. ممکن است کلیه نابجا سبب درد شکم و عفونت ادراری شود. یکی از علل دردهای مبهم شکم در کودکان همین کلیه نابجا می باشد. و گاها علت عفونتهای ادراری مکرر همین کلیه نابجا می باشد.
کلیه نابجا چه عوارضی می تواند داشته باشد؟
مهمترین عارضه کلیه نابجا انسداد حالب است. اگر حالب مسدود شود، کلیه رفته رفته کار خود را از دست داده و از بین می رود. بنابراین در افرادیکه دارای کلیه نابجا هستند، حتما بررسی از نظر وجود انسداد در مسیر جریان ادرار لازم است. گاهی در این بیماران ریفلاکس ادراری وجود دارد، یعنی ادرار از مثانه به طرف بالا (حالب و کلیه) پس می زند، که این نیز می تواند سبب عفونتهای مکرر ادرار و آسیب به کار کلیه ها شود. اگر انسدادی در مسیر جریان ادرار وجود داشته باشد، سبب عوارض زیر برای بیمار خواهد شد:
• اگر جریان ادرار طبیعی باشد، میکروبها را شسته و با خود می برد. ولی اگر انسدادی در مسیر جریان ادرار وجود داشته باشد، باکتریها شروع به رشد کرده و سبب عفونت ادراری می شوند. علائم عفونت ادراری در افرادیکه دارای کلیه نابجا هستند عبارتند از: ادرار بدبو، تب و لرز و درد شکم و پشت.
• سنگ: جریان ادرار سبب شسته شدن کریستالها و جلوگیری از تشکیل سنگ می شود. وقتی انسدادی در مسیر جریان ادرار وجود دارد، کریستالها رسوب کرده، بزرگ شده و سبب تشکیل سنگ می شوند.
• آسیب به کار کلیه: همانطور که در بالا نیز ذکر شد، مهمترین عارضه کلیه نابجا آسیب به کار کلیه و حتی از بین رفتن آن بعلت انسداد در مسیر جریان ادرار می باشد.
• ضربه: اگر کلیه ها در داخل شکم و یا در داخل لگن قرار گیرند، می توانند متحمل ضربات مثلا در ورزش کاراته شوند. اینگونه بیماران باید از پوششهای بخصوصی استفاده نمایند.
چگونه می توان کلیه نابجا را تشخیص داد؟
برای تشخیص کلیه نابجا از اقدامات پاراکلینیک زیر استفاده می شود:
• سونوگرافی: معمولا تشخیص اولیه با سونوگرافی است که اتفاقی کشف می شود. ولی سونوگرافی دقت کافی ندارد.
• عکس رنگی از کلیه ها: می توان گفت که بهترین تست تشخیصی است، چون هم محل کلیه را بدقت نشان می دهد و هم وجود هر گونه انسداد در مسیر جریان ادرار را نشان می دهد.
• اسکن کلیه: گاها بعلت انسداد، کار کلیه ها آسیب دیده است. برای اینکه بدانیم چقدر از کار کلیه ها باقی مانده است، اسکن کلیه خیلی کمک کننده است. اگر از کار کلیه ها کمتر از 10 درصد باقی مانده باشد، کلیه را باید درآورد و اقدامات ترمیمی بیفایده خواهند بود.
درمان کلیه نابجا چیست؟
کلیه نابجا بخودی خود اگر مشکلی ایجاد نکرده باشد، نیازی به درمان ندارد. وقتی انسداد در مسیر جریان ادرار است باید حتما آنرا با جراحی برطرف کرد. اینگونه کلیه ها مستعد سنگ سازی هستند و اگر سنگ وجود داشته باشد باید آنرا درمان کرد. باید گوشزد نمود که جراحی کلیه نابجا مشکل تر و پر عارضه تر از کلیه های معمولی است، بنابراین بیمارانیکه دارای کلیه نابجا هستند توصیه می شود مرتب بررسیهای لازم را انجام دهند که مشکلات احتمالی (مثل تشکیل سنگ) در مراحل اولیه تشخیص داده شده و با اقدامات کمتر تهاجمی درمان شوند و نیاز به جراحی نباشد.
