برگشت ادرار از مثانه به طرف بالا و کليه ها يک بيماري نسبتا شايع است که با عفونتهاي ادراري راجعه در کودکان مشخص مي شود و اگر به موقع درمان نشود ممکن است سبب از بين رفتن کليه ها گردد. اصطلاح اصلي، برگشت ادرار از مثانه به حالب است، ولي چون عموم مردم آشنائي با کلمه حالب ندارند، از کلمه کليه استفاده شده است. در حقيقت ادرار ابتدا از کليه ها وارد حالبها شده و در مراحل پيشرفته وارد کليه ها مي شود.
برگشت ادرار از مثانه به طرف بالا و کليه ها چيست؟
در حالت طبيعي محل ورود حالبها به مثانه طوري است که امکان پس زدن ادرار داخل مثانه بداخل حالب و از آنجا به داخل کليه وجود ندارد. حتي در حالت پري مثانه، هيچ ادراري از مثانه بطرف بالا نمي رود. در علم پزشکي کليه ها و حالبها را دستگاه ادراري فوقاني و مثانه و مجراي ادرار را دستگاه ادراري تحتاني مي گويند. کلا برگشت ادرار از مثانه به طرف بالا و دستگاه ادراري فوقاني را ريفلاکس ادراري مي گويند. دستگاه ادراري مسئول دفع سموم و آب زيادي بدن است. اگر کليه ها آب زيادي را دفع نکنند، انسان در مايعاتي که مصرف مي کند غرق مي شود. سيستم يا دستگاه ادراري شامل دو کليه، دو حالب، يک مثانه و يک مجراي ادراري مي باشد. هنگام عبور خون از کليه ها، سموم و آب زيادي بدن توسط کليه ها گرفته مي شود که در مجموع تشکيل ادرار را مي دهند. ادرار تشکيل شده در کليه ها از طريق دو لوله باريک بنام حالب پائين آمده و وارد مثانه مي شود. ادرار در مثانه جمع مي شود و هنگام خالي شدن مثانه، ادرار از طريق مجراي ادرار بيرون مي ريزد. در ريفلاکس، ادرار به طرف بالا به يک يا هر دو حالب برگشت پيدا کرده و گاها وارد يک يا هر دو کليه نيز مي شود. اگر ريفلاکس فقط يک حالب و کليه را گرفتار کند مي گويند يک طرفه است و اگر هر دو حالب و کليه ها را مبتلا سازد مي گويند که دو طرفه است.
چه کساني مبتلا به ريفلاکس ادراري مي شوند؟
کلا دو نوع ريفلاکس ادراري وجود دارد: اوليه و ثانويه. بسياري از موارد ريفلاکس ادراري اوليه بوده و در ضمن يک طرفه است. در ريفلاکس ادراري اوليه نوزاد با حالبي متولد مي شود که در داخل رحم به اندازه کافي رشد نکرده است. در حالت طبيعي حالب قبل از باز شدن در مثانه يک مسير 3-2 سانتي متري در جدار مثانه را طي مي کند که اين قسمت از حالب را حالب داخل جداري مي گويند و مثل يک دريچه عمل کرده و از برگشت ادرار بطرف بالا جلوگيري مي کند. در نوزادانيکه داراي ريفلاکس ادراري هستند اين قسمت از حالب خوب تکامل نمي يابد و ادرار بطرف بالا برگشت پيدا مي کند. بسياري از موارد ريفلاکس ادراري اگر خفيف باشند با بزرگ شدن نوزاد بعلت تکامل يافتن حالب، ريفلاکس ادراري نيز رو به کاهش نهاده و برطرف مي شود.
ريفلاکس ادراري ثانويه در مواردي اتفاق مي افتد که يک انسدادي در مسير خروجي ادرار پيش بيايد و يا اينکه فشار در داخل مثانه بنا به عللي افزايش پيدا کرده و ادرار را به طرف عقب به حالبها و کليه براند. يک بيماري خطرناکي بنام وجود دريچه در مجراي خلفي در کودکان وجود دارد که بطور مادزادي يک دريچه در مجراي ادرار کودک وجود دارد که مانع خروج ادرار مي شود. در اين نوزادان ريفلاکس ادراري دو طرفه بوده و حتي در موقعي که جنين در داخل رحم مادر است مي توان با سونوگرافي اين بيماري را تشخيص داد. چون اين نوزادان برگشت شديد ادرار دارند که سبب اتساع و باد کردن حالبها و کليه ها شده و در سونوگرافي ديده مي شود. گاها در اين موارد صبر نمي کنند تا در پايان 9 ماهگي زايمان انجام شود، چون برگشت ادرار کليه ها را بشدت صدمه مي زند.
در همچون مواردي وقتي جنين بتواند در خارج از رحم زنده بماند، مثلا 7 ماهگي، زايمان انجام مي شود تا کليه هاي نوزاد آسيب نبيند. بعد از تواد بلافاصله اين نوزادان تحت درمان قرار مي گيرند. علل بسيار ديگري هستند که مي توانند سبب ريفلاکس ادراري ثانويه شوند. از علل مهمي که سبب افزايش فشار داخل مثانه مي شود، آسيب به نخاع است. در افراديکه بعلت ضربه يا تصادف دچار آسيب به نخاع مي شوند، در عده اي فشار داخل مثانه بشدت افزايش يافته و سبب عفونتهاي ادراري مکرر و از بين رفتن کليه ها مي شود. بيشتر افراديکه پس از آسيب به نخاع فوت مي کنند، بعلت عوارض کليوي آن، فوت مي کنند. بر حسب شدت برگشت ادرار، ريفلاکس ادراري را به 5 درجه از 1 تا 5 تقسيم مي کنند. نوع درجه يک ريفلاکس ادراري خفيف و نوع درجه 5 ريفلاکس ادراري بسيار شديد است.
علائم ريفلاکس ادراري کدامها هستند؟
در بسياري از موارد کودکي که داراي ريفلاکس ادراري است هيچ علامتي ندارد. شايعترين علامت عفونت ادراري است. و گاها وقتي والدين متوجه ريفلاکس ادراري در فرزند خود مي شوند، که عوارض نارسائي کليه در فرزندان آنها ايجاد مي شود. اين کودکان بطور مکرر دچار عفونت ادراري مي گردند. علت عفونت ادراري اين است که ادراري که در ادرار باقيمانده در سيستم ادراري ميکروبها رشد کرده و عفونت ادراري ايجاد مي شود. در علم پزشکي ماه اول زندگي دوره نوزادي، دو سال اول زندگي دوره شير خوارگي و 14-2 سالگي را دوران کودکي مي گويند. بررسيها نشان داده اند که 30 درصد کودکان و 70 درصد شيرخوارانيکه مبتلا به عفونت ادراري هستند، ميتلا به ريفلاکس ادراري هم مي باشند. يعني از هر 3 کودک مبتلا به عفونت ادراري يک نفر و از هر سه شيرخوار مبتلا به عفونت ادراري دو نفر داراي ريفلاکس ادراري هستند. بنابراين والدين عفونت ادراري در کودکان خود را نبايد سهل و ساده تلقي کنند.
عوارض ريفلاکس ادراري کدامها هستند؟
وقتي که کودکي مبتلا به عفونت ادراري مي شود، باکتريها بطرف بالا رفته و سبب آسيب کليه ها مي شوند. هر بار که اين تکرار مي شود، کليه ها بيشتر آسيب مي بينند و بلاخره مرحله اي مي رسد که متاسفانه کليه ها کار خود را از دست مي دهند.
چگونه مي توان ريفلاکس ادراري را تشخيص داد؟
تشخيص آن ساده است. توسط پزشک متخصص يک سوند ادراري از مجرا وارد مثانه مي شود و مثانه از طريق سوند پر از ماده حاجب مي شود تا در راديوگرافي ديده شود. در حالت طبيعي فقط مثانه پر مي شود و ماده حاجب نمي تواند وارد حالبها شود. ولي در کودکي که داراي ريفلاکس ادراري است، بسته به شدت ريفلاکس، مقداري از ماده حاجب وارد حالبها و کليه ها خواهد شد (اشکال ضميمه).
درمان ريفلاکس ادراري چيست؟ بسياري از ريفلاکسهاي ادراري خفيف (درج يک و2) با گذشت زمان و بزرگ شدن کودک برطرف مي شوند. منتهي اين کودکان بايد تحت نظر بوده و در صورت لزوم درمان شوند تا آسيبي به کليه ها وارد نشود. هر قدر سن کودک کمتر و شدت ريفلاکس ادراري کمتر باشد، احتمال بهبود آن بيشتر است. مثلا در کودک 10 ساله با ريفلاکس ادراري درجه 3 بعيد است که ريفلاکس ادراري با گذشت زمکان بهبود يابد.
گاها لازم است براي اين کودکان ماهها آنتي بيوتيک بخصوصي تجويز شود. در موارد زير لازم است که حتما جراحي انجام شود:
• علي رغم درمان آنتي بيوتيک کودک بطور مکرر مبتلا به عفونت ادراري شود
• کليه ها شروع به آسيب ديدن بکنند
• کودک به اندازه اي يزرگ شده باشد که ديگر شانس بهبودي وجود نداشته باشد.
• شدت ريفلاکس ادراري بالا باشد مثلا درجه 5.
هر خانمي که داراي هر درجه از ريفلاکس ادراري مي خواهد حامله شود. چون ريفلاکس ادراري فرد را مستعد عفونت ادراري مي کند و عفونت ادراري در خانمهاي حامله پر عارضه است.
