بطور كلي توليد تستوسترون از طريق محور هيپوتالاموس هيپوفيز بيضه‌ها تنظيم مي شود و هر عاملي که باعث اختلال در اين محور گردد، سبب کاهش فعاليت بيضه‌ها يا هيپوگوناديسم (کم‌کاري بيضه‌ها) مي شود. هيپوتالاموس بالاتر از همه قرار دارد و هورموني ترشح مي کند که وارد غده هيپوفيز شده و سبب ترشح دو نوع هورمون به اسامي Luteinizing Hormone (LH) و Follicle Stimulating Hormone (FSH) مي گردد. اين دو هورمون فوق را هورمونهاي گونادوتروپين مي گويند. هورمون LH در بيضه سلولهاي ليديک را تحريک کرده و سبب ترشح هورمون تستوسترون مي شود و هورمون FSH در بيضه بر روي سلولهاي زايا اثر کرده و سبب توليد اسپرماتوزوئيد يا همان نطفة مردانه مي شود که قدرت باروري به مرد مي دهد. ما بين سه قسمت فوق (هيپوتالاموس، هيپوفيز و بيضه‌ها) يک فيدبک منفي وجود دارد، بدين معني که افزايش ترشح هورمون تستوسترون از بيضه‌ها سبب مهار ترشح LH از غدة هيپوفيز شده و منجر به کاهش ترشح تستوسترون توسط بيضه‌ها مي شود. بدين ترتيب فيزيولوژي طبيعي بدن ابقاء مي گردد. افراديکه هورمون تستوسترون بيجا مصرف مي کنند، اين هورموني که از خارج از بدن وارد بدن شده است، ترشح گونادوتروپينها (LH, FSH) از غدة هيپوفيز را مهار کرده و در دراز مدت توليد هورمون مردانه و نطفة مردانه (اسپرماتوزوئيد) را آسيب مي زند. مصرف مقادير زياد و به مدت طولاني هورمونهاي مردانه سبب از بين رفتن بيضه‌ها مي شود. کم کاري بيضه‌ها را بر اساس منشاء آن به دو نوع بزرگ تقسيم مي کنند: اگر يک بيماري در هيپوتالاموس و هيپوفيز وجود داشته باشد، هورمونهاي مربوطه ترشح نشده و در نتيجه بيضه‌ها هورمون مردانه و نطفة مردانه توليد نخواهند کرد. اين را کم‌کاري بيضه‌ها (هيپوگوناديسم) ناشي از کمبود هورمونهاي گونادوتروپين (هيپوگوناديسم هيپوگونادوتروپيک) مي گويند. هر نوع بيماري که هيپوتالاموس و هيپوفيز را گرفتار کند، مي تواند منجر به هيپوگوناديسم هيپوگونادوتروپيک شود (کم‌کاري بيضه ناشي از کمبود هورمونهاي هيپوفيز). به عنوان مثال مي توان از بيماريهاي مادرزادي نظير سندروم کالمن (Kallman’s Syndrom) و يا تومورها يا ضايعات غدة هيپوفيز نام برد. لذا افراديکه داراي کم‌کاري بيضه‌ها هستند، مي بايست از نظر وجود توده‌هاي مغزي يا عملکرد هورموني مورد بررسي قرار گيرند. در کم‌کاري بيضه‌ها که علت آن آسيب به عملکرد بيضه باشد، بيضه‌ها نمي توانند هورمون تستوسترون يا نطفة مردانه توليد کنند، و چون فيدبک منفي از غدة هيپوفيز برداشته مي شود، غدة هيپوفيز شروع مي کند به ترشح مقادير زيادي از هورمونهاي LH و FSH و برخلاف کم‌کاري بيضه‌ها که در بالا به آن اشاره شد، اينجا هورمونهاي گونادوتروپين خون افزايش مي يابند (هيپوگوناديسم هيپرگونادوتروپيک). در هيپوگوناديسم هيپرگونادوتروپيک ضمن کاهش کار بيضه‌ها، ميزان هورمونهاي ترشح شده از هيپوفيز افزايش مي يابد. اين حالت مي تواند مانند سندروم کلاين فلتر (Klinefelter ’s syndrome) بصورت ژنتيکي (ارثي) اتفاق افتد و يا بدنبال تومورها و يا نارسائي عملكرد بيضه‌ها در پي ضربه و يا به دليل بيماريهائي مانند اوريون بوجود آيد. هرگاه بيضه دچار عفونت اريوني شود، همان طرفي که دچار شده‌است، از بين مي رود. متأسفانه در تعدادي از موارد، گرفتاري بيضه‌ها در اريون دو طرفه بوده و هر دو بيضه را گرفتار مي کند که در آن بيمار بعلت از بين رفتن هر دو بيضه دچار کم‌کاري بيضه‌ها خواهد شد.
بنابراين هيپوگوناديسم (کاهش فعاليت بيضه‌ها) ممکن است ناشي از بيماري اوليه در خود بيضه‌ها و يا ثانويه به کاهش ترشح گونادوتروپينها توسط غدة هيپوفيز باشد. تستوسترون موجب ايجاد و حفظ صفات ثانوية جنسي (درآوردن ريش و سبيل، کلفت شدن صدا و غيره)، ميل جنسي و توانايي جنسي در مردان مي گردد. بيماران مبتلا به کم‌کاري بيضه‌ها مي توانند با طيف بسيار متفاوتي از علائم مراجعه نمايند. يکي از مهمترين علائم کاهش هورمون تستوسترون در مردان، کاهش ميل جنسي است. اين افراد ممکن است دچار تغييراتي در جثه و شکل بدن، يا بزرگ شدن سينه‌هاي خود شوند. در کم‌کاري بيضه‌ها معمولاً کوچک شدن اندازة بيضه‌ها شايع مي باشد که با معاينه مي توان آنرا مشخص کرد. بطور كلي در افراديکه داراي اختلالات جنسي هستند، چنانچه اندازة بيضه کمتر از 4 سانتيمتر باشد، غير طبيعي محسوب شده و اينگونه افراد نياز به بررسي دارند. امروزه يكي از علل شايع کم‌کاري بيضه‌ها مصرف هورمونهاي مختلف توسط ورزشكاران بخصوص افرادي است كه بدن سازي مي كنند. اين هورمونها سبب مهار كار غدة هيپوفيز در مغز شده و در نتيجه منجر به كوچك شدن و از بين رفتن بيضه‌ها مي گردند.
کاهش سطح تستوسترون خون نشاندهندة تشخيص قطعي کم‌کاري بيضه‌ها مي باشد كه بدليل يک بيماري در محور هيپوتالاموس هيپوفيز و بيضه اتفاق افتاده است. اندازه‌گيري سطح تستوسترون تام خون (که در آزمايشگاه‌ها انجام مي شود) زياد کمک کننده نمي باشد. تستوسترون به دو صورت در گردش خون وجود دارد، يک قسمت آن متصل به آلبومين و پروتئينهاي مخصوص است، و 2-1 درصد آن آزاد مي باشد. همين قسمت آزاد است که به کار فيزيولوژي بدن مي خورد. بنابراين در موارديکه لازم است در مورد ميزان تستوسترون خون قضاوت کرد، بايد ميزان تستوسترون آزاد (Free Testosterone) خون اندازه‌گيري شود. در افراد الکلي و يا كساني كه دچار چاقي مفرط هستند و يا اختلال در کارکرد تيروئيد دارند، سطح تستوسترون آزاد خون مي بايستي اندازه‌گيري شود. حدود 70 درصد افراديکه با شکايت ناتواني جنسي سطح تستوسترون کاهش يافته دارند، مبتلا به کم‌کاري اولية بيضه‌ها مي باشند، يعني مشکل در خود بيضه‌ها است. اين مشکل ممکن است همراه با اختلالات کروموزومي و يا سابقة عفونت، جراحي و ضربه به بيضه‌ها باشد. در معاينة اين افراد لمس نشدن بيضه‌ها و يا کوچک بودن آنها و پائين بودن سطح تستوسترون خون ممکن است مشاهده گردد. بيضه‌ها در هنگام تولد بايد در داخل کيسة بيضه قرار گيرند. اگر بيضه‌اي در داخل کيسة بيضه لمس نشود، حتماً بايد کودک را پيش پزشک متخصص برد. اين کودکان در اصطلاح داراي "بيضة نذول نکرده" مي باشند و بايد که حتماً در پايان يک سالگي اگر بيضه بطرف پائين داخل کيسة بيضه نيامد، کودک تحت عمل جراحي قرار گيرد. اگر بيضه تا يک سالگي پائين آورده نشود، کار خود را از دست مي دهد. در جامعة ما متأسفانه يکي از موارد کم‌کاري بيضه‌ها همين بيضة نذول نکرده است که به موقع درمان نشده است.
بررسي‌ها نشان داده‌اند که تستوسترون باعث افزايش تمايلات جنسي، افزايش دفعات فعاليت جنسي و افزايش تعداد نعوظ شبانه مي گردد که مورد اخير بسيار مهم است زيرا که نعوظ‌هاي شبانه براي اکسيژن رساني طبيعي به اجسام غاري و در نتيجه فعاليت طبيعي آنها ضروري هستند. يک مرد در حالت طبيعي در طول يک خواب شبانه 4-3 بار دچار نعوظ مي شود که به آن نعوظ شبانه مي گويند. افراديکه ميزان تستوسترون خون آنها کمتر از ng/ml200 باشد، دچار اختلال در نعوظ شبانه خواهند شد. اين مباحث در مورد تستوسترون طبيعي بدن مي باشند. يعني اگر براي فردي بدون كاهش ميزان تستوسترون خون، تستوسترون تجويز شود، اين نه تنها سبب بهبود عملكرد جنسي نمي شود، بلكه اثر معكوس داشته و بسيار خطرناك است و همان اتفاقي كه در مصرف كننده‌هاي هورمون مردانه روي مي دهد، در اين افراد نيز ايجاد مي گردد، يعني پس از مدتي، بيضه‌ها كوچك شده و از بين مي روند و فرد هم توانائي جنسي خود را از دست مي دهد و هم توانائي باروري يا بچه دار شدن خود را. متأسفانه تجويز و مصرف بي روية تستوسترون در جامعة ما بشدت رواج دارد. با افزايش سن، کاهش تدريجي تستوسترون شامل تستوسترون تام سرم اتفاق مي افتدکه خود باعث اختلال در عملکرد جنسي مي گردد. اين پديده ممکن است ناشي از کم شدن تعداد و يا کاهش فعاليت سلولهاي توليد کنندة تستوسترون در بيضه باشد. کاهش ميزان تستوسترون خون با افزايش سن را "يائسگي مردانه" مي گويند که در مبحث جداگانه‌اي به آن پرداخته خواهد شد.
افزايش پرولاكتين خون: يکي از علل هورموني اختلال نعوظ، افزايش هورمون پرولاکتين خون مي باشد. هورمون پرولاکتين توسط هيپوفيز قدامي و تحت تأثير هيپوتالاموس ترشح مي شود. افزايش پرولاکتين سرم ممکن است در افراد مبتلا به تومور غدة هيپوفيز مشاهده گردد، که از علائم آن خروج شير از سينه‌ها و کم‌کاري بيضه‌ها مي باشد. گاهاً توموري که سبب ترشح پرولاکتين توسط غدة هيپوفيز مي شود، آنقدر بزرگ است، که بينائي بيمار را نيز آسيب مي زند. همچنين اين بيماري ممکن است بدنبال مصرف بعضي از داروها و يا بيماريهاي کليوي ايجاد شود. بطور كلي اندازه‌گيري سطح پرولاکتين سرم در تمام بيماراني که دچار ناتواني جنسي هستند توصيه نمي شود. بسته به تشخيص پزشک مي توان اندازه‌گيري آن را درخواست کرد.
اختلال عملکرد تيرو ئيد: بيماريهاي تيروئيد ممکن است سبب اختلالات جنسي شوند. كم‌كاري و پركاري غدة تيروئيد هر دو مي توانند موجب ناتواني جنسي يا همان اختلال در نعوظ شوند. افراديكه مبتلا به كم‌كاري غدة تيروئيد مي باشند، بعلت افزايش پرولاکتين سرم و اثرات حاصله از آن ممكن است دچار اختلال در نعوظ شوند. پركاري تيروئيد نيز اگر درمان نشود مي تواند موجب ناتواني جنسي گردد. در پركاري تيروئيد، شايعترين اختلال جنسي، کاهش ميل جنسي است، که علت آن افزايش سطح استروژن (هورمون زنانه) خون مي باشد، که به نوبة خود مي تواند منجر به اختلال در نعوظ شود.
ديابت: شايعترين و مهمترين بيماري هورموني که سبب ناتواني جنسي در مردان مي شود، بيماري ديابت يا مرض قند است که در مبحث جداگانه‌ای به آن پرداخته خواهد شد.
