جیوه معمولا در تهیه سلولز در داروسازی، صنایع پلاستیک و در تولید دستگاه های الکتریکی به کار می رود و توسط فاضلاب این کارخانه ها مواد غذایی را آلوده می کند و نیز در اثر سوزاندن زغال سنگ سالانه 3000 تن جیوه در اتمسفر پراکنده می شود.
جیوه که آن را سیماب هم می‌نامند عنصر شیمیایی است که در جدول تناوبی دارای نشان Hg و عدد اتمی 80 میباشد. جیوه که فلزی سبک، نقره‌ای، سمی و جزء عناصر واسطه است، یکی از دو عنصری میباشد که در دماهای معمولی اتاق حالت مایع دارند(فلز دیگر برم است) و در دماسنج ها، فشارسنج ها و سایر وسایل علمی کاربرد دارد. جیوه عمدتاً بوسیله ماده معدنی( cinnabarسولفور جیوه) بدست می‌آید. جیوه به 3 صورت ترکیبات آلی جیوه، نمک های جیوه و جیوه عنصری مورد استفاده قرار می گیرد. ترکیبات آلی و معدنی جیوه در صورت تماس می توانند مسمومیت ایجاد کنند بویژه اگر بلعیده شوند، بطور بالقوه کشنده هستند. جیوه ی عنصری یا فلزی سابقاً به عنوان یک ماده کاملاً بی خطر شناخته می شد اما اکنون گزارشاتی مبنی بر ایجاد خطر در تماس استنشاقی با آن مشاهده شده است.
جیوه فلزی در کارخانه ها و مراکز صنعتی(استخراج و تصفیه معادن)، لوازم خانگی، پزشکی و الکتریکی(دماسنج، ترموستات، آمالگام دندانپزشکی) مورد استفاده قرار می گیرد؛ بنابراین در مکان های مختلفی ممکن است انتشار محیطی جیوه رخ داده و سبب مواجه انسان با جیوه شود که بیشتر شامل مدارس و دانشگاه ها(20%)، منازل(17%)، مراکز درمانی(17%)، مراکز تفریحی(13%) و کارخانجات(10%) می باشد.
مهمترین نمک های جیوه عبارتند از:
*کلرید جیوه که بسیار خورنده، پالایش شده و به شدت سمی است.
*کلرید mercurous کالومل بوده و هنوز هم گاهی اوقات در پزشکی کاربرد دارد.
*فولمینات جیوه – یک چاشنی که در مواد انفجاری کاربرد وسیعی دارد.
*از سولفید جیوه در ساخت رنگسازی استفاده می‌شود.
جیوه در هر دو حالت گازی و مایع به‌شدت سمی است. اگر این فلز سنگین و سمی خورده شود، منجر به ضایعات مغزی و کبدی می‌شود. به همین علت ، امروزه در دماسنج هایی که فقط به منظور اندازه گیری درجه حرارت آب و هوا ساخته شده‌اند، از الکل رنگیزه دار استفاده می‌شود؛ نقطه جوش الکل از هر دمای طبیعی در زمین بیشتر است.
هنوز هم در بسیاری از دماسنجهای پزشکی به علت دقت بالای جیوه از این عنصر استفاده میگردد. هنگام استفاده از این دماسنجها باید توجه زیادی نمود تا گاز گرفته نشوند. واحد تجاری برای کار با جیوه flask است که وزن آن معادل Ib76 میباشد. جیوه ماده سمی بسیار خطرناکی است که به‌آسانی از طریق بافت های پوستی، تنفسی و گوارشی جذب می‌شود.
تماس با مقدار زیاد جیوه و در مدت طولانی باعث آسیب های مغزی و در نهایت منجر به مرگ خواهد شد. هوایی که در دمای اتاق با بخار جیوه اشباع شده باشد، به رغم نقطه جوش بالا بسیار سمی است.(خطر در دماهای بالاتر افزایش می‌یابد.)؛ بنابراین با این عنصر باید در نهایت دقت رفتار شود. لازم است ظروف جیوه بصورت مطمئن پوشیده شوند تا از سررفتن یا تبخیرآن جلوگیری شود. حرارت دادن جیوه یا ترکیبات آن همیشه باید به وسیله هواکش های مناسب و قوی انجام شود؛ بعضی اکسیدهای آن می‌توانند به جیوه عنصری تجزیه شوند که سریعاً تبخیر شده و ممکن است دیده نشوند.
جیوه در ابتدا از طریق استنشاق بخار آن جذب می شود. اگر چه جذب آهسته بدلیل آسپیراسیون، رسوبات زیرجلدی و آمبولیزاسیون وریدی بصورت مستقیم نیز گزارش شده است. جیوه فلزی در دمای اتاق بطور متوسط فرار است، اما زمانیکه گرم شود، تبخیر آن بصورت قابل توجهی افزایش می یابد؛ همچنین تبدیل به بخار ممکن است با آئروسولیزاسیون(aerosolization) تسریع شود و این موارد زمانی اتفاق می افتد که جیوه توسط جاروبرقی جمع شود. 80-75% بخار جیوه بعد از استنشاق جذب می شود. اگر چه عنصر جیوه به مقدار جزیی از طریق روده سالم جذب می شود اما زمانیکه جیوه بلعیده می شود معمولاً غیر سمی است. در صورت وجود اختلال در حرکت طبیعی دستگاه گوارش، مدت مواجه مخاط با جیوه بیشتر شده و سبب افزایش یونیزاسیون و سهولت جذب می شود. بطور مشابه اختلالات آناتومیک دستگاه گوارش مثل فیستول و پرفوراسیون ممکن است منجر به نشت جیوه به فضای پریتوئن شود که در آنجا جیوه اکسید شده و در نتیجه اشکال غیرآلی جیوه به راحتی جذب می شود.
علائم مسمومیت:
شروع علایم مسمومیت بعد از مواجه استنشاقی بستگی به ذرات هوایی جیوه و مدت زمان مواجه دارد. تماس زیاد با بخار گرم شده جیوه سبب ایجاد علائم طی چند ساعت می شود. در صورتی که مواجه مداوم با دوز کم سبب شروع علائم پس از ماه ها می شود.
مسمومیت حاصل از جیوه در صورت حاد بودن باعث اختلالات گوارشی در روده و نقصان فعالیت های کلیه می شود و به حالت مزمن باعث ضعف اعصاب مرکزی و انسفالوپاتی می گردد. سایر عوارض مسمومیت مزمن توسط جیوه عبارتند از: تحریک پذیری، لرزش بدن، اشکال در تکلم و ازدیاد بزاق می باشد.
1.بیمارانی که بدلیل آسیب به خود، سوء مصرف، استعمال و یا تجویز غلط مواجهه با جیوه فلزی-آلی- معدنی داشته اند، باید بدون توجه به میزان تماس فوراً به یک مرکز اورژانس ارجاع شوند.
2.بیماران با نشانه های حاد مسمومیت با جیوه(سرفه، تنگی نفس، درد قفسه سینه) باید سریعاً بدون توجه به میزان تماس به یک مرکز اورژانس جهت ارزیابی ارجاع داده شوند. همچنین بیماران با نشانه های مسمومیت مزمن(راش، ترمور و کاهش وزن) باید جهت بررسی و ارزیابی سلامتی، زمان و مکان مواجه، شدت بیماری و چگونگی مواجهه ارجاع شوند.
3.اگر اخیراً دمای جیوه(از طریق بخاری، اجاق، کوره) در یک فضای بسته افزایش یافته باشد، کلیه افرادی که در محل تماس بوده اند، بدلیل خطر زیاد مسمومیت باید در یک مرکز درمانی ارزیابی شوند.
4.اگر عنصر جیوه توسط جاروبرقی یا دستی جمع آوری شود مراکز کنترل سلامت باید به ارزیابی محیط از نظر آلودگی با جیوه بپردازند. در صورتیکه غلظت ذرات هوایی جیوه بالا بود، می بایست به مراکز درمانی ارجاع داده شوند.
5.بیمارانی که مقادیر جیوه بیشتر از جیوه یک دماسنج خانگی خورده اند یا کسانی که بعد از خوردن جیوه دچار درد شکم شده اند، باید جهت بررسی به یک مرکز اورژانس فرستاده شوند. القاء استفراغ و یا تجویز شارکول فعال شده صورت نگیرد.
6.بیماران بدون علامت که بصورت غیر عمدی تحت تماس با مقدار جزیی بخار قرار گرفته اند می توانند در خانه تحت نظر گرفته شوند. در صورت نگرانی از تماس با دوزهای بالا، می توان بیماران بدون علامت را بصورت غیراورژانس ارزیابی کرد.
7.بیماران بارداری که بصورت غیرعمدی تحت مواجهه با جیوه قرار گرفته اند و بی علامت هستند باید توسط ماما و یا پزشکی که مراقبت های اولیه بارداری را انجام می دهد، ارزیابی شوند. ارجاع فوری به مرکز اورژنس ضروری نیست.
8.بیمارانی که جیوه در بافت نرم رسوب کرده یا نفوذ کرده است باید از نظر انجام جراحی ارزیابی شوند.
9.تمام ذرات ریخته شده جیوه حتی مقادیر کم جیوه بعد از شکسته شدن دماسنج نیز باید پاکسازی شوند. از جاروی برقی و یا دستی نباید استفاده شود. جمع آوری مقادیر بیشتر از یک دماسنج شکسته شده باید توسط یک مرکز مجهز یا EPA انجام شود. بیمارانی که تحت مواجه پوستی قرار گرفته اند، باید جواهرات خود را خارج کنند و منطقه تماس را با آب و صابون بشویند. تمام لباسهای آلوده شده باید خارج شود و در یک پلاستیک دوجداره و در بسته مخصوص زباله قرار داده شوند.
10.جیوه را در سطل زباله منازل و یا لوله کشی فاضلاب نریزید. در مورد دور انداختن وسایل منزل که با مقادیر کم جیوه آلوده شده اند و انهدام دماسنج با مراجع محلی مشورت شود.
مسمومیت مزمن بیشتر یک بیماری شغلی است و زمانی که میزان جیوه در محیط کار بیشتر از mg0.1 در هر متر مکعب باشد احتمال بروز آن در دراز مدت بسیار طولانی است.
درمان:
هیچ اقدام درمانی مؤثری به عنوان اقدامات خارج از بیمارستان مسمومیت با جیوه وجود ندارد. -مواجه خوراکی با جیوه: آلودگی زدایی در بالغین و اطفال سالم بعد از خوردن مقادیر کم(مقادیر موجود در یک دماسنج) لازم نیست. شستشوی روده تنها در بیمارانی که خطر مسمومیت با جیوه فلزی پس از خوردن آن را دارند(خوردن مقادیر زیاد، جیوه به مدت طولانی باقیمانده است، التهاب مخاط دستگاه گوارش، فیستول)، باید مورد توجه قرار گیرد.
-مواجه استنشاقی با جیوه: بیمار را به هوای تازه منتقل کنید. بیمار را از نظر دیسترس تنفسی کنترل کنید. در صورت بروز سرفه و تنفس مشکل در بیمار، وی را از نظر تحریک مجاری تنفسی، برونشیت یا پنومونیت ارزیابی کنید. اکسیژن تجویز کنید و در صورت نیاز ونتیلاسیون صورت گیرد. برونکواسپاسم را با تجویز آگونیست های بتا دو استنشاقی و کورتیکواستروئیدهای خوراکی یا وریدی درمان کنید.
موادی که بعنوان شلاتور در درمان مسمومیت با جیوه بکار می روند شامل موارد زیر است:
1-Succimer: mg/kg 10 هر 8 ساعت به صورت خوراکی برای 5 روز و سپس mg/kg 10 هر 12 ساعت به مدت 14 روز ادامه داده شود.
2-Dmps: mg/kg 5 وریدی یا عضلانی هر 6 تا 8 ساعت برای 2 روز سپس به یک یا دو بار در روز کاهش می یابد.
3- Penicillamine: بالغین 1000 تا 1500 mg در روز به صورت منقسم هر 8 تا 12 ساعت در اطفال mg/kg/day 100-25 منقسم در 2 تا 4 دوز در روز
4-N استیل سیستئین: بالغین 250 تا 500 میلی گرم هر 6 ساعت اطفال mg/kg/day 300 منقسم در 4 دوز
5-BAL: 3 تا 5 mg/kg/dose هر 4 ساعت بصورت تزریق عضلانی عمیق برای دو روز سپس mg/kg/dose 3- 5/2 عضلانی هر 6 ساعت برای دو روز سپس mg/kg/dose 3-5/2 عضلانی هر 12 ساعت به مدت 1 هفته
