تعريف بیماری :
مالاريا يک بيماري انگلي است که دارای چهار نوع انسانی می باشد و از مسایل مهم بهداشتی برخی کشورها بخصوص کشورهای گرمسیری دنیا به شمار می رود.
مقدمات این چهار نوع انگل انساني بسيار نزديک به هم می باشد. دوره هاي تب در روزهاي اول این بیماری از ديگر بيماريهاي انگلي ، باکتريايي و ويروسي قابل تشخيص نمی باشد، مالاریا در اصل به معنای آب و هوای بد است البته آب و هوا در این بیماری اهمیت زیادی ندارد ولی روش انتقال بیماری به صورتی است كه در هوای گرم و مرطوب شرایط مساعدتری برای رشد آن فراهم می شود.
بیماری مالاریا با نامهای دیگری چون پالودیسم، تب و لرز، تب نوبه و تب متناوب نیز نامیده میشود.
انگل این بیماری توسط پشه‌ای به نام "آنوفل" به انسان منتقل میشود، این پشه ی وحشی در مناطق شهری به ندرت یافت می شود و برای بقا و تولید مثل، به تالاب ها و آب و هوای گرم و مرطوب نیازمند است.
علایم بیماری:
دوره اولیه علایم معمولاً حدود 30-8 روز پس از نیش پشه خود را نشان می دهد:
شديدترين نوع بيماري را مالارياي نوع فالسي پاروم ايجاد مي کند شکل های مختلف این بيماري به صورت : تهوع، لرزش شدید تکان‌دهنده همراه تب به مدت 24-12 ساعت، خستگی، تعریق شدید همراه با کاهش درجه حرارت، تنفس سریع. تب متناوب و ، سردرد، سرفه، عرق، اسهال، عفونت حاد و ناراحتي تنفسي است و در صورت پيشرفت باعث کم‌خونی و بزرگی طحال، اختلال انعقاد خون، يرقان، نارسائي کبد و کليه، شوک، التهاب حاد مغزي، ادم ريوي و مغزي، اغماء و مرگ می شود. اما اشکال دیگر مالارياي انساني مثل ويواکس و مالاريه معمولاً باعث مرگ فرد بیمار نمی شود. این علایم تا هنگام درمان ممکن است هر 3-2 روز تکرار شود. این بیماری بدون درمان می‌تواند سال‌ها ادامه یابد.
علل بروز بیماری
همانطور که گفته شد چهار نوع انگل مالاریا وجود دارد؛ نیش پشه این انگل‌ها را از فردی به فرد دیگر منتقل می کند. پشه پس از گزیدن فرد مبتلا، آلوده به انگل می‌گردد و انگل در بدن پشه تکثیر شده و با گزش بعدی پشه، وارد خون فردی دیگر می‌گردد و پس از ورود به جریان خون، به کبد مهاجرت کرده و در آنجا به سرعت رشد می کند و تکثیر می‌یابد و به این صورت است که پس از چند روز، چندین هزار انگل از کبد مجدداً وارد جریان خون شده و باعث تخریب گلبول‌های قرمز خون می شوند. بعضی از انگل‌ها درون کبد باقی مانده و به تکثیر خود ادامه می‌دهند.
پس فقط چهار گونه پلاسمودیوم باعث ایجاد بیماری در انسان می شوند، این چهار نوع عبارتند از:
• پلاسمودیوم فالسیپاروم Plasmodium) falciparum)که عامل تب سه یک بدخیم است.
• پلاسمودیوم ویواکس (P.vivax)که عامل تب سه یک یا مالاریای ویواکس است.
• پلاسمودیوم مالاریه (P.malariae)که عامل تب چهار یک است.
• پلاسمودیوم اوال (P.oval)که عامل تب سه یک یا مالاریای اوال است. البته مالاریای اوال تا کنون در ایران دیده نشده‌است.
این چهار گونه بیماری مهمی را ایجاد می‌کنند اما بیماری ایجاد شده توسط پلاسمودیوم فالسیپاروم شدیدتر است و حتی گاهی منجر به مرگ شده است.
دیگر عوامل موثر در ابتلا به بیماری مالاریا به قرار زیر می باشد:
• سن
در مناطقی که مالاریا شدید و زیاد است، احتمال ابتلای کودکان نسبت به بالغین بیشتر است، در حالیکه وفور انگل در خون در کودکان کمتر از ۶ ماه از کودکان ۶ ماه و بزرگ‌تر کمتر است. این امر به دلیل پادتن رسیده از مادر به نوزاد و یا به احتمالی در اثر هموگلوبین غیر طبیعی یا تغذیه از پستان مادر است.
• عوامل محیطی
در برگیرنده محیط فیزیکی، محیط زیست‌شناسی، محیط اجتماعی و اقتصادی است که در انتقال بیماری نقش دارند.
• محیط فیزیکی
شامل رطوبت، درجه حرارت، مقدار بارش و میزان آبهای سطحی و... است و در بیماری تأثیر می گذارد. دوره جنسی پلاسمودیوم فالسیپاروم پایین‌تر از ۱۹ درجه سانتیگراد و دوره جنسی پلاسمودیوم ویواکس پایین‌تر از ۱۶ درجه سانتیگراد انجام نمی‌شود. باید توجه داشت که درجه حرارت در مدت زمان دوره جنسی نقش دارد. به عنوان مثال دوره جنسی پلاسمودیوم ویواکس در ۱۶ درجه سانتیگراد ۵۰ روز و در ۲۶ درجه سانتیگراد ۹ روز طول می‌کشد.
رطوبت نیز بر طول عمر پشه و فعالیت آن در این مدت تأثیر دارد، در حدی که اگر رطوبت نسبی در ساعت ۸ صبح کمتر از شصت درصد باشد احتمال قطع انتقال بیماری وجود دارد.
• محیط زیست‌شناسی
از آن جمله وجود گیاه‌های ویژه و بودن دام در منطقه، در تکثیر ناقل بیماری و خونخواری از انسان و انتقال مالاریا نقش بسیاری دارد.
• محیط اجتماعی- اقتصادی
ویژگیهای اجتماعی- اقتصادی، عادت‌ها و رسوم و فعالیت‌های مختلف مردم در انتقال بیماری تاثیر دارد. انتخاب محل سکونت، نصب توری دریچه، درها و اماکن، استفاده از پشه‌بند و ... خطر مالاریا را کاهش می‌دهد. خوب است بدانیم که بی سوادی و وضع اقتصادی ضعیف، موارد بیماری مالاریا را افزایش می‌دهند. در هنگام بیماری، بیمار باید تغذیه مناسب و کافی داشته باشد. به این دلیل که بیماری با تغذیه ناکافی قادر به دفع علایم بالینی نبوده و بیشتر عود پیدا می کند. جنگ و مهاجرت، نیز می تواند یکی از اسباب افزایش این بیماری باشد. هم چنین نقل و انتقالات، منابع آب و طرز استفاده از آن و وضع مسکن و ساختمان نیز از عواملی هستند که در فراوانی بیماری اهمیت دارند.
سه عامل اصلی و اساسی و تعدادی عوامل ثانوی باعث شیوع مالاریا در یک منطقه می گردد:
انتقال طبیعی از طریق نیش پشه آلوده.
انتقال از طریق جفت مادر.
انتقال مستقیم مالاریا توسط انسان
(عفونت مالاریا توسط انسان ممکن است به طور اتفاقی، تجربی و یا به منظور درمانی صورت پذیرد. این نوع انتقال در همه حالتهای تلقیح انگل از راه داخل پوستی، درون ماهیچه‌ای یا داخل وریدی صورت می گیرد.)
• مالاریای تجربی: این روش انتقال به منظور انجام مطالعات ایمنی شناختی، ارزشیابی داروها، روش‌های درمانی و بررسی ویژگیهای زیست‌شناختی انگل مالاریا کاربرد دارد.
• مالاریای اتفاقی: در این مورد حالتهای مختلفی مشاهده میشود:
o در آزمایشگاه به وسیله نیش پشه آنوفل آلوده به پلاسمودیوم انسانی و یا پلاسمودیوم میمون.
o در معتادان به هرویین یا مورفین و... عارض میشود و انتقال آلودگی از راه سرنگ آلوده می باشد.
o از راه انتقال خون
• مالاریای درمانی: در دوره های قبل برای ایجاد شوک در امراض روانی یا درمان برخی عفونت‌ها به کار گرفته می شد.
پیشگیری و درمان بیماری
پیشگیری دارویی
برای پیشگیری قطعی بیماری نیاز به دارویی است که بعد از ورود ماده بیماری زا به بدن فرد میزبان از سیر تکاملی و سریع آن جلوگیری کند. البته در حال حاضر دارویی با چنین تاثیری در دسترس نیست. داروهایی مانند پریماکین و پروگوانیل مانعی برای سیر تکاملی انگل در سلول‌های کبدی قبل از ورود به مرحله خونی هستند. کلروکین نیز مانع ادامه سیر تکاملی انگل در گلبول‌های قرمز شده و عدم پیدایش علایم بالینی بیماری را در پی دارد.این دارو به علت اینکه به مقدار زیاد و بی رویه طی سال‌های طولانی به عنوان پیشگیری و درمان توزیع شد اکنون باعث مقاومت انگل در برابر این دارو شده‌است.
کینین نیز دارویی است که به این منظور معرفی شده است ولی جهت پیشگیری مصرف نمی‌شود.
مفلوکین برای پیشگیری همگانی مناسب نیست، بلکه جهت پیشگیری فردی و برای افرادی که به مناطق بومی به خصوص مناطق پلاسمودیوم فالسیپاروم مقاوم، مسافرت می‌کنند تجویز می شود.
کاربرد پیشگیری دارویی به گونه انگل، حساسیت انگل در مقابل دارو، نوع دارو، مدت توزیع و نظم آن، موقعیت محلی و درصد پوشش مردم بستگی دارد.
از مشکلات پیشگیری دارویی می توان به هزینه زیاد، مشکل توزیع و پذیرش مردم اشاره کرد. توجه داشته باشید که در حال حاضر به علت وجود این مشکلات پیشگیری دارویی همگانی در مناطق بومی توصیه نمی‌شود. البته در مواردی برای دو گروه آسیب‌پذیر (زنان آبستن و کودکانیکه در صورت آلودگي بيشتر دچار فرمهاي بدخيم بيماري مي شود) پیشگیری دارویی توصیه میشود. و همچنین به افراد غیر ایمنی که به مناطق آلوده مسافرت می‌کنند نیز پیشگیری دارویی داده میشود، که البته در هر سه گروه بالا تجویز باید زیر نظر پزشک انجام گرفته باشد.
واکسن مالاریا
سه نوع واکسن برای پیشگیری از بیماری مالاریا تهیه شده است که شامل:
یک واکسن برای مرحله اسپروزوئیت:
عفونت مالاریا بعد از ورود اسپروزوییت از طریق نیش پشه آلوده پیدا می شود. این نوع واکسن سبب متوقف شدن عفونت می شود و باعث جلوگیری از پیدایش علایم بالینی و انتقال بعدی بیماری می گردد.
نوع دیگر واکسن برای مراحل غیر جنسی انگل در خون تدارک دیده شده است که سبب از بین رفتن مروزوییت‌ها و مانع رسیدن آنان به گلبول‌های قرمز خون میشود.
سومین نوع واکسن سلول‌های جنسی را از بین برده و مانع انتقال بیماری میشود. با این توصیف به طور مستقیم سبب حفاظت فرد واکسینه نمی‌شود
